ढोला मारू शिल्प, विठ्ठल मंदिर पळशी –
राजस्थानी लोकसाहित्यातील प्रसिद्ध लोक कथेचे ढोला मारू शिल्प पळशीच्या विठ्ठल मंदिरावर कोरलेले आहे. मंदिर स्थपती राजस्थानी असल्याची ही खूण म्हणता येईल.
ढोला-मारूची प्रेमकथा – प्राचीन काळात, राजस्थानातील नराणा नावाच्या गावात ढोला नावाचा एक तरुण राजपुत्र राहत होता. तो धाडसी, देखणा आणि शूर होता. दुसरीकडे, पूंगल नावाच्या गावात मारवणी (मारू) नावाची एक सुंदर, बुद्धिमान आणि कला-प्रेमी राजकन्या होती. ढोला हा नराणाच्या राजाचा पुत्र होता, तर मारू ही पूंगलच्या राजाची कन्या होती. राजस्थानी परंपरेनुसार, ढोला आणि मारू यांचा विवाह लहानपणीच ठरला होता. परंतु, ढोलाच्या वडिलांचा मृत्यू झाल्याने तो त्याच्या मावशीच्या घरी वाढला, आणि मारू तिच्या मातापित्यांसोबत पूंगलमध्ये राहिली. कालांतराने, दोघेही एकमेकांना विसरले, कारण त्यांचा विवाह फक्त औपचारिक होता आणि त्यांची भेट झाली नव्हती.ढोलाने मोठे झाल्यावर त्याच्या मावशीने त्याचा दुसरा विवाह एका दुसऱ्या मुलीशी, उमर नावाच्या स्त्रीशी, लावून दिला. उमर ही खूप मत्सरी आणि कपटी स्वभावाची होती. दुसरीकडे, मारू आपल्या प्रियकराला, म्हणजेच ढोलाला, भेटण्यासाठी आतुर झाली होती.
एकदा ढोलाला त्याच्या बालविवाहाबद्दल आणि मारूबद्दल कळले. त्याने मारूला भेटण्याचा निर्णय घेतला. त्याने पूंगलला जाण्यासाठी प्रवास सुरू केला. मारूला जेव्हा ढोला येत असल्याचे समजले, ती आनंदाने भरून गेली. त्यांची भेट झाली, आणि दोघांनाही एकमेकांवर प्रेम जडले. त्यांचे प्रेम इतके खरे आणि गहिरे होते की ते एकमेकांपासून कधीच वेगळे होऊ नये असे त्यांना वाटू लागले. परंतु, ढोलाची दुसरी पत्नी उमरला हे सहन झाले नाही. तिने ढोला आणि मारू यांना वेगळे करण्यासाठी अनेक कट रचले. तिने ढोलाला विष देण्याचा प्रयत्न केला, पण मारूच्या प्रेमाने आणि बुद्धिमत्तेने ढोला वाचला. याशिवाय, मारूच्या मार्गात अनेक डाकू आणि शत्रूंनीही अडथळे आणले, पण तिच्या धैर्याने आणि ढोलाच्या शौर्याने ते सर्व अडथळे पार केले.
काही आवृत्त्यांमध्ये, ही कथा दु:खद अंताने संपते. ढोला आणि मारू यांना शत्रूंनी घेरले, आणि ते दोघेही प्रेमासाठी आपले प्राण गमावतात. परंतु, त्यांचे प्रेम अमर राहते, आणि त्यांची कथा गायली जाते. काही आवृत्त्यांमध्ये, ढोला आणि मारू एकत्र येऊन सुखाने आयुष्य जगतात.सांस्कृतिक महत्त्वढोला-मारू ही कथा राजस्थानी लोकसाहित्यातील एक महत्त्वाची प्रेमकथा आहे. ती प्रेम, त्याग, धैर्य आणि निष्ठा यांचे प्रतीक मानली जाते. ही कथा आजही गीत, नृत्य, नाटक आणि चित्रपटांच्या माध्यमातून सादर केली जाते. राजस्थानातील लोकगीतांमध्ये ढोला-मारूच्या प्रेमाचे वर्णन खूप रंगीत आणि भावनिक पद्धतीने केले जाते.
© सतीश भि. सोनवणे
