सिद्धनाथवाडीतील सिद्धेश्वर मंदिरातील हौशगिरी गोसावींची समाधी आणि अनाजी जनार्दन देशाधिकरी यांचे इनाम लेखपत्र –
वाई तालुक्यातील सिद्धनाथवाडी हे गाव प्राचीन काळापासून संतपरंपरेचे आणि सेवा-भक्ती परंपरेचे केंद्र राहिले आहे. सह्याद्रीच्या कुशीत वसलेल्या या गावाने अनेक आध्यात्मिक परंपरांना साक्ष दिली असून, विशेषतः गोसावी संप्रदायाशी जोडलेली परंपरा येथे खोलवर रुजलेली आहे. सिद्धनाथवाडीतील सिद्धेश्वर मंदिरातील हौशगिरी गोसावींची समाधी आणि अनाजी जनार्दन देशाधिकरी यांचे इनाम लेखपत्र एक दुर्लक्षित ऐतिहासिक वारसा नव्याने उजेडात. अलीकडेच येथे सापडलेला शके १६४२ (इ.स. १७२०) आश्विन वद्य ८ रोजी लिहिलेला एक दुर्मिळ ऐतिहासिक दस्तावेज – इनाम लेखपत्र – या परंपरेला ऐतिहासिक अधिष्ठान प्राप्त करून देतो.
गोसावी संप्रदाय आणि हौशगिरी गोसावींचा वारसा
गोसावी संप्रदाय हा महाराष्ट्रातील एक पुरातन संप्रदाय असून त्याची मुळे नाथ संप्रदाय, अवधूत परंपरा, आणि विविध योगिक आणि तपस्वी परंपरांमध्ये दिसतात. सिद्धनाथवाडीतील सिद्धेश्वर मंदिरातील संत हौशगिरी गोसावी हे अशा परंपरेतले एक प्रमुख तपस्वी होते, ज्यांनी आपले संपूर्ण जीवन ईश्वरसेवा आणि जनकल्याणासाठी अर्पण केले. त्यांच्या समाधीचा उल्लेख या दस्तावेजात स्पष्टपणे येतो, जो त्या काळातील संतांचे महत्त्व आणि त्यांच्या स्मृतीस्थळांवर होणाऱ्या सेवा-व्यवस्थेचे अधिष्ठान सांगतो.
इनाम लेखपत्राचा ऐतिहासिक अर्थ:
सदर इनाम लेखपत्र हे अनाजी जनार्दन देशाधिकरी नावाच्या प्रशासकीय अधिकार्‍याच्या वतीने लिहिले गेले आहे. हे इनाम फक्त जमीन देण्यापुरते न राहता, ते धार्मिक सेवा, सामाजिक उत्तरदायित्व, आणि शिस्तबद्ध व्यवस्था यांचे एक विलक्षण उदाहरण ठरते.
मुख्य मुद्दे असे:
इनामाचा तपशील:
* ५ बिघे जमीन हौशगिरी गोसावींच्या समाधीसेवेकरिता इनाम स्वरूपात दिली गेली.
* ही जमीन विसा पाडून (वाटून) तीन प्रतीत विभागली गेली – जे संकेत देते की या सेवेसाठी तीन वेगवेगळ्या व्यक्ती किंवा कुटुंबे जबाबदार होती.
* जमिनीचा हक्क कुलाबाब, पेसटपट्टी, खेरिज इत्यादी मराठाकालीन व्यवस्थेनुसार दिला गेला.
* सेवाभाव खंडित झाल्यास इनाम रद्द केला जाईल, अशी अटही स्पष्ट करण्यात आली.
प्रशासकीय पारदर्शकता:
दस्तावेजाची तीन प्रती तयार करण्यात आल्या – बक्षीखान्यात (राजकीय कार्यालयात), सेवेकरीकडे, आणि स्थानिक गाव संस्थेकडे.
दरवर्षी सेवा व्यवस्थित चालते की नाही, याची लेखी चौकशी व अहवाल सादर करण्याची सक्ती होती.
या दस्तावेजावर “शुभं भवतु” ही अधिकृत शासकीय मुद्रा छापलेली आहे – जी त्या काळात अंतिम स्वाक्षरीप्रमाणे वापरली जात असे.
धार्मिक आणि सामाजिक संदर्भ:
सेवा म्हणजे केवळ पूजा नव्हे, तर अन्नदान, जलसेवा, विशेष पूजन, आणि पर्यावरणीय स्वच्छता ही मूल्ये यात समाविष्ट होती. गोसावी समाजासाठी ही सेवा धार्मिक कर्तव्याच्या पलिकडे जाऊन सामाजिक प्रतिष्ठेचे कार्य मानली जात असे.
अशा इनामांचे उद्दिष्ट म्हणजे संत परंपरेचे सातत्य राखणे, समाजात श्रद्धा टिकवणे, आणि स्थानिक धर्मसंस्थांना आत्मनिर्भर करणे.
इतिहास लेखनाच्या दृष्टीने महत्त्व:
हा दस्तावेज केवळ गोसावी समाजाच्या भूमिकेला ऐतिहासिक मान्यता देत नाही, तर तो १७व्या-१८व्या शतकातील मराठा प्रशासनाच्या कार्यपद्धतीला देखील समोर आणतो. अशा सेवा-इनामांद्वारे, संतांच्या कार्याचे संस्थात्मक रक्षण होते आणि त्या निमित्ताने एक नियमित सामाजिक संस्था निर्माण होत असे.
नव्या पिढीसमोरचा संदेश:
आज या समाधीचे अस्तित्व, त्याच्या सेवा-संस्थेची माहिती आणि त्याचा पुरावा असलेले दस्तावेज वर्षानुवर्षे दुर्लक्षित राहिले. परंतु आता जेव्हा हे इनाम लेखपत्र उजेडात आले आहे, तेव्हा केवळ ऐतिहासिक संदर्भच नव्हे, तर समाजाच्या आत्मभानालाही चालना मिळते. गोसावी समाजाचा वारसा, स्थानिक संत परंपरा आणि त्यांची सेवा-निष्ठा यांचा अभ्यास नव्या पिढीने करावा, हीच वेळेची मागणी आहे.
संदर्भ:
मराठ्यांच्या इतिहासाची साधने – खंड १५ (शिवकालीन घराणी)
सौरभ तात्यासाहेब जाधव ( इतिहास अभ्यासक )